شوێن ناوەندی شارە، سەدان هەزار كەس بە دەوری قەڵاتێكی شێوە بازنەیی ٣٢ مەتر بەرز و ١٠٢ هەزار مەتر دووجای نیمچە چۆڵدا كۆ بوونەتەوە، جگە لە ئاڵایەكی گەورەی كوردستان كە لە ناوەڕاستی قەڵاكەدا بەرەو ئاسمان هەڵكشاوە، تاكە یەك خانوو لە نزیك دەروازەی باشووردا كە قەبارەكەی ناگاتە ١٠٠ مەتری دووجا، لەوەتەی ساڵی ٢٠٠٦ەوە لە بڕیاری چۆڵكردنی نزیكەی 500 خانوو و تەلار و كەلاوەدا ڕیزپەڕ كراوە تا بە تەنها وەك پارێزەری گەواهی مێژووی شەش هەزار ساڵ ئاوەدانیی ئەو شوێنەوارە جیهانییە بمێنێتەوە، لەوێندەر ڕێبوار محەمەد و نازەنین قادر و چوار منداڵەكەیان دەژین. “من كە هەموو یادگارییەكانی منداڵی و گەنجییم لەسەر قەڵات كۆ بووەتەوە، هەرگیز باوەڕم نەدەكرد ڕۆژێك بێت بە تەنها و دوور لەو خەڵكەی پێیان ئاشنا بووم، لێرە بمێنمەوە”، ڕێبوار كە ساڵی ١٩٨٦ لەسەر قەڵات لەدایك بووە ئەوها قسەكانی بۆ )كوردستان كرۆنیكڵ( دەست پێ دەكات، سەرەتای چیڕۆكی ئەو و قەڵاتی هەولێر بۆ ساڵی ١٩٧٨ دەگەڕێتەوە، كاتێك دایك و باوكی و بنەماڵەكەیان لە گوندەكانی هەرمك و مێرگەسەری دۆڵی بالیسانەوە )٧٥ كم باكووری هەولێر( بۆ یەكەم جار ڕوویان لە هەولێر كرد و بەهۆی هەژارییەوە لە كەلاوەیەكی بەجێماوی ئەوسای قەڵاتدا بە كرێی مانگانەی ١٠ دینار گیرسانەوە. ماوەی هەژدە ساڵە خێزانی ڕێبوار لە دوو ژووری بنمیچ نزم و بچوكی لاتەریكی قەڵاتدا دەژین، هەیوانێكی بچووك كە بەم دواییانە لە جام دروست كراوە، دوو ژوورەكە بەیەكەوە دەبەستێتەوە، ژوورێك بۆ میوان و خەوتن و
دانیشتنی خێزانەكەیە، كە بە گوڵی سروشتی و گوڵی دەستكرد لەناو
كراوە، دوو ژوورەكە بەیەكەوە دەبەستێتەوە، ژوورێك بۆ میوان و خەوتن و
دانیشتنی خێزانەكەیە، كە بە گوڵی سروشتی و گوڵی دەستكرد لەناو گوڵدانی شێوە كۆندا ڕازێندراوەتەوە، جگە لە تەسبیحێك كە بە گۆشەیەكی سەری ژووردا بە لای پەنجەرەوە هەڵواسراوە، چەند دانەیەك لە قورئانی پیرۆز و كتێبی ئایینییش لەگەڵ سێ چوار شووشە بۆن لە ژێریەوە لەناو جامخانەیەكی چوارگۆشەیی بە شێوەی ستوونیدا لە هەمان گۆشە داندراون، ژوورەكەی تریش ناندینە و كەلوپەل و پێداویستی ماڵەكەی لێ داندراوە.
دابڕان لە كۆمەڵگە
“لەوەتەی بە بیرم دێت تا بووم بە٢٠ ساڵیش ژیانێكی سادە و خۆشم هەبوو، بۆ من قەڵات سێ گەڕەك و دەیان كۆڵان نەبوو، بەڵكو ماڵێكی گەورە بوو”، ڕێبوار ئەوها وێنای ئەو كاتی قەڵات دەكات كە تێكەڵاوییەكی زۆر لە نێوان خەڵكەكەیدا هەبووە و وەك خێزانێكی گەورە وا بوون. بەڵام ساڵی ٢٠٠٦ لە پڕ هەموو شتێك دەگۆڕێت، ئەو قەڵاتەی شوێنی یادگاریی هەزاران كەس بوو، بڕیاری چۆڵكردنی درا، لە نێوان ٨٤٠ خێزانی نیشتەجێی ئەو كاتدا، خێزانی ڕێبوار هەڵدەبژێردرێت بۆ ئەوەی لەو شارە دیرۆكیە تەمەن شەش هەزار ساڵیەدا بە تەنها بمێننەوە. قەڵاتی هەولێر لە سەردەمی سۆمەرییەكانەوە وەك یەكێك لە قەڵا دانسقەكانی جیهان تا ئێستا بە ئاوەدانی ماوەتەوە، بەم هۆیەوە ساڵی ٢٠١٤ یونسكۆ بە فەرمی وەك یەكێك لە دێرینترین قەڵاتە ئاوەدانەكانی لە میراتی جیهانیدا تۆمار كرد، بەڵام لە ٢٣ی نۆڤەمبەری ٢٠٠٦وە بە مەبەستی نۆژەنكردنەوە و هەڵكۆڵین، حكوومەتی هەرێمی كوردستان تەواوی دانیشتوانەكەی گواستەوە گەڕەكێكی نوێ، تەنها یەك خێزان بە شێوەیەكی كاتی لەوێ مایەوە، ئەمەش بۆ درێژەدان بەو تایبەتمەندییەی قەڵات كە بێ پچڕان مرۆڤی تێدا ژیاوە. بەڵام ئەم دۆخە كاتیە تا ئەمڕۆ درێژ بووەتەوە كە نزیكەی ١٨ ساڵی بەسەردا تێپەڕیوە، ئەمەش بووەتە هۆی ڕاهاتنی خێزانێكی ئەو شارە بە ژیانی دوور لە كۆمەڵگە و ئاوەدانی وەك ڕێبوار باسی دەكات، ئاماژەش
بەوە دەدات كە ڕەنگە جارێكی تر سەخت بێت بۆ ئەوان لە ژیان لەناو
ژیانی دوور لە كۆمەڵگە و ئاوەدانی وەك ڕێبوار باسی دەكات، ئاماژەش
بەوە دەدات كە ڕەنگە جارێكی تر سەخت بێت بۆ ئەوان لە ژیان لەناو كۆمەڵگە و خەڵكدا ڕابێنەوە، بەتایبەتی كە ئەو وا هەست دەكات لە ماوەی ئەم ١٨ ساڵەی رابردوودا ژیانی كۆمەڵایەتی ئاڵۆزتر و پڕ كێشەتر بووە وەك لە جاران، بەڵام ئەوان لەسەر قەڵاتی هەولێر دوورن لە هەموو ئەو كێشانەی كە ئەگەری هەیە لەناو كۆمەڵگەدا وەك هەر خێزانێكی ئاسایی ڕووبەڕووی ببنەوە.
وژەی با و تەقەی دەرگا و پەنجەرەی شكاوی كەلاوەكانی قەڵات
ڕووەكەی تری چیڕۆكی خێزانە تەنهاكە، لەلای نازەنین قادرە، كە لە تەمەنی ١٦ ساڵیدا هاوسەرگیریی لەگەڵ ڕێبوار محەمەد كردووە و بۆ قەڵاتی چۆڵكراو گوازراوەتەوە، سەرەتا هەستێكی سەیری هەبووە كە ژیانە نوێیەكەی دوور لە كەسوكار و خەڵك دەست پێ كردووە، بە تایبەتی كە پێشتر لە شارۆچكەی بەحركە )١٦ كم باكووری هەولێر( لەناو خێزانێكی قەرەباڵغدا ژیاوە. لەوەش زیاتر نازەنین باسی شەوانی تاریكی زستان و پایز دەكات، كاتێ لەگەڵ وژەی بادا، دەرگا و پەنجەرە شكاوەكانی كەلاوەكانی قەڵاتی بەجێهێڵدراو بەریەك دەكەوتن و ترسیان لە دڵیدا دروست دەكرد، نازەنین دەڵێ “شەوی وا هەبوو وژەی با دەتگوت گورگە دەلوورێنێ”، باسی ئەوەش دەكات كە زانیبووی جگە لەوەی ژمارەیەكی زۆری گۆڕستان لەسەر قەڵات هەن، لەناو زۆربەی خانووەكانیشدا گۆڕ هەن. ئاستەنگەكانی بەردەم نازەنین هەر ئەوەندە نەبووە، بەهۆی ئەوەی قەڵات تازە چۆڵ كرابوو، زیندەوەری زۆری وەك دووپشك و مار و مشك بەناو گەڕەكەكاندا بڵاو بووبوونەوە، بەڵام زۆری پێ نەچوو تا نازەنین بەو دۆخە ڕاهات و دەڵێ “ناچار خۆم فێر كرد مار و دووپشك بكوژم تا ماڵەكەمان بپارێزم”.
لەدایكبوونی كوڕێكی پیاوانە و كێشەی نوێ
لەدایكبوونی كوڕێكی پیاوانە و كێشەی نوێ
ڕێبوار و نازەنین لە ٢٠٠٨دا نۆبەرەیان هاتە دنیاوە، ناویان نا ڕێدار، تارمایی تەنهایی ماڵەكەی ڕەواندەوە و بووە هۆی سەرقاڵی زیاتری ژن و
مێردە تاقانەكە، هێندەی پێ نەچوو نەبوونی خەڵك و نەخۆشخانە و بازاڕ و قوتابخانە لە قەڵاتدا بۆ منداڵە تاقانەكە بوو بە كێشەیەكی نوێ، تا ناچار بن لەگەڵیدا ڕابێن و هەوڵی تێپەڕاندنی بدەن. لە دوای ڕێدار، هەناریش لەدایك بوو، ئێستا تەمەنی ١٤ ساڵە، ئینجا ڕەهێڵ ساڵی ٢٠١٤ بە ئیفلیجی لەدایك بوو، پاشەبەرەشیان كچێكی تەمەن ١٠ ساڵە بە ناوی هەناسە. ئەو چوار منداڵە نە هاوڕێی كۆڵان و نە ماڵە دراوسێیان هەیە، كاتێك لە قوتابخانەكانی ناو شاری هەولێر دەگەڕێنەوە، بە تەنها لە ماڵ دەمێننەوە، بەتایبەتی كە بەردەوام پرۆژەی نۆژەنكردنەوە لەسەر قەڵات هەن، ناتوانن وەك منداڵانی شار بچنە دەرەوە و یاری بكەن، بەڵام ڕێبوار محەمەد لەمەشدا لایەنی ئەرێنی دەبینێ و دەڵێ لە سەرئێشەی شەڕی كۆڵان و كێشەی منداڵان بەدوورن. ئەوەش ناشارێتەوە كە ڕێدار تا تەمەنی شەش ساڵی وەكو پیاو هەڵسوكەوتی دەكرد نەك منداڵ، چونكە لەناو منداڵی هاوتەمەنی خۆیدا نەژیابوو و لە هەموو شتێكدا لاسایی باوكی دەكردەوە، بەداخیشە لەوەی منداڵەكانی ژیانێكی منداڵانەیان نەبووە، تا ئەو كاتەی چوونەتە قوتابخانە و لەوێ فێر بوون وەكو هاوتەمەنەكانی خۆیان هەڵسوكەوت بكەن.
ساڵی 2006 تیمێک لە زانکۆی بۆهیمیای ڕۆژئاوای چیك بە هاوبەشی لەگەڵ زانکۆی سەڵاحەدین لە هەولێر، هەڵسەنگاندنیان بۆ قەڵاتی هەولێر ئەنجام دا، پێوانەی جیۆدیزیای قەڵاکە گیرا لەگەڵ وێنەی مانگی دەستکرد، حەفت چینیان لە ژێر زەویی قەڵاتەكە دیار کرد كە هەر چینێک ئاماژەیە بۆ سەردەمێکی جیاوازی مێژووی شارەکە. ساڵی 2010 کۆمسیۆنی باڵای بووژاندنەوەی قەڵای ھەولێر )HCECR( و دەستەی عێراق بۆ شوێنەوارە دێرین و کەلەپورییەکان )SBAH( قەڵای هەولێریان وەک یەکێک لە
شوێنەوارە دێرینەکانی كوردستان و عێراق کاندید کرد تا وەك شوێنەوارێكی
دێرین و کەلەپورییەکان )SBAH( قەڵای هەولێریان وەک یەکێک لە
شوێنەوارە دێرینەکانی كوردستان و عێراق کاندید کرد تا وەك شوێنەوارێكی میراتی جیهانی لە یونیسكۆ تۆمار بكرێ، لەمبارەیەوە دوو ڕێککەوتن لە نێوان کۆمیسیۆنی باڵای بووژاندنەوەی قەڵای ھەولێر و یونیسکۆ ئیمزا کران، پارێزگای هەولێر بڕی 13 ملیۆن دۆلاری بۆ پڕۆژەی نۆژەنکردنەوەی قەڵات دابین كرد و کارەکانی نۆژەنکردنەوە لە هەمان ساڵدا دەستی پێ كرد، تا لە 2014دا لە لیستی میراتی جیھانیی یونیسکۆ تۆمار کرا. قەڵاتی هەولێر لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا سێ مزگەوت و كڵێسایەك و دوو قوتابخانە و دوو تەکیە و حەمامێکی تێدا بوو، قەڵاکە بەسەر سێ گەڕەکی فراواندا دابەش بووە لە ڕۆژهەڵاتەوە بۆ ڕۆژئاوا، بریتیین لە سەرا، تەکیە و تۆپخانە. سەرا شوێنی نیشتەجێبوونی خێزانە فەرمانڕەواو و خەنەدانەکان بووە، گەڕەکی تەکییەش شوێنی نیشتەجێبوونی دەروێش و موریدەکانی تەریقەتی قادری و نەقشبەندی بووە، لە تۆپخانەش خەڵکی ئاسایی و پیشەوەر و جوتیار نیشتەجێ بوون.