باسی سەرەتای هەڵگیرسانی شۆڕشی بارزان

حوزنی موكریانی مامم بەسەرهات و هێندێك لە ڕووداوانی گرنگی سەردەمی خۆی لە نێوان ساڵانی سی و تا نێوەڕاستی ساڵانی چلەكانی سەدەی ڕابردوودا، بە شێوەیەكی پچڕپچڕ لەكات و شوێنی جیاوازدا نووسیوە. حوزنی لەژێر نێونیشانی (سەرباری هەموو دەردەكانم)دا باس لە سەرەتای هەڵگیرسانی شۆڕشی بارزان لە ساڵی 1943ی كردووە، هەڵبەت لەبەر ڕۆشنایی ئەو جموجۆڵ و دەنگۆیانەی ئەوسا بڵاوبوونەتەوە و ئەو هەوڵانەی، كە دراون بۆ ڕێككەوتنی ڕژێمی بەخدا لەگەڵ بارزانی نەمردا و هەروا ئەو كەسایەتییانەی لەونێوانەدا بە هەردوو دیوی ئەرێنی و نەرێنیدا دەوریان بینیوە*. ئەم بابەتەگرنگەی بەردەست لە دەستنووسێكدایە، كە71 لاپەڕەی قەوارە 26X20 و بە نێونیشانی (دەستووری ئیستیبداد و ڕەوشتی وە خووی ئەو لە كوردستاندا)یە. حوزنی لەژێرەوەی نێونیشانەكە ڕێكەوتی 4ی كانوونی 2ی ساڵی 1944ی تۆماركردووە.

(سەرباری هەموو دەردەكانم!)
لە مانگی ئەیلولی 1943 دا لە ڕەواندز بووم، دەنگ دەرچوو، كە مەلا مستەفای بارزان لە سلێمانییەوە چۆتە كوردستانی موكریان. لەپاش چەند ڕۆژێك بیستمانەوە، كە گەیشتە بارزان و لە نزیك ناحییەی مێرگەسۆر دایە و شەش كەسی لەگەڵە. هەر هێندەمان زانیوە قاقەزانی بۆ كاربەدەستەكانی عیراق نووسی، كە ئەم پیاوە تەمای خراپەكردنی نییە و دەیەوێت لەنێو قەومەكەیدا بە ئاسوودەیی دانیشێت، چونكوو ئەمە نزیك دە ساڵ پتر لە شاراندا سورگوم بوو، برسی و ڕووت و پەرێشانكرابوو، برسییەتی و دەستتەنگی ناچاری كرد، كە فیراربكات. ئێستاش هەروەكو گەلێك پیاوە گەورەكانی عیراق، كە لە وەختی خۆیدا سەركێشییان كردبوو، عەفووكرابوون. ئێستەش عەفوو بۆ هەموو بارزانییەكان دەرخەن و شێخ ئەحمەد و ئەو پیاوانەی لە مەنفان بەریان بدەن.
بەوجۆرە قاقەزی بۆ هەموو كاربەدەستەكانی عیراق نووسی، لە بری جوابی بدەنەوە، سەعیدی غەفوور قایمقامی بلە خەڵكی سلێمانی پەی دەرپەی چتی خراپی لە حەقیدا دەنووسی و مەجید بەگ یەعقووبی متەسەرفی موسڵ، بۆ لەشكركێشی هانی حكومەتی دەدا. یەكێكیان بەچاكە و مەسلەحەتپەروەرانە نەچوونە پێشەوە. ناچار ستەمزەدە و جەوردیدەكانی دەستی زوڵم یەك و دوو هەڵاتن و لەسەر مەلا مستەفا كۆبوونەوە.
من لەو دەمەدا، كە بۆ خۆم لە ڕەواندز تەنگەتاوكرابووم، هەستام هاتمە بەخدا وەكوو لەلاپەڕەكانی پێشوودا لێی دوام، موراجەعەتی گەلێك كاربەدەستانم كرد، كە لەڕووی ئینساف و عەدالەتەوە فریابكەون و مەیدان نەدەن بەوە، كە ئەو مەسەلەیە بڵاوبێتەوە، ڕۆژێك پێشتر پێشی پێ بگیرێت باشترە، چونكوو هەموو فەردێكی كورد لەمەدا مەدخەلدار و پڕشكی ئاوری لە هەموو كەسێك دەپرژێ، هەرچەند كۆشام بێسوود بوو. هەتا دوامین، ڕۆژ بەڕۆژ فرەبوو، ڕووی لە گەورەبوونكرد. لەهەردوولاوە كوردی بێكەس دەكوژران. سوپای حكومەت، كە دەچووە سەر مەلا مستەفا هەر كورد بوو و لەشكری مەلا مستەفا هەر كورد بوو، دوو برای كورد بەرامبەر بەیەك كوژتاریان لێكدەكرد، كەسێك لە گەورەكانی كورد، یان كاربەدەستەكانی حكومەتەكان ئاوی تەدبیر و ڕەحمیان بەو ئاگرە نەكرد، كە بیكوژێنێتەوە. كەسێك نەكەوتە نێوانی، كە بە مامەلەت دایمركێنن.
بەڵێ ئیش و شەڕ و كوژتار برووزی ئەستاند، لە پۆلیس و سەربازی حكومەت كوژرا. یەك لەدوای یەك مەخفەرەكانی شورتەی حكومەت كەوتەدەست كوردەكانی بارزانەوە. بەڵێ مەلا مستەفا هێز و نەیرووی زۆربوو، بەڵام ئەمە هەموو لەبەر بێئیداری كاربەدەستانی حكومەت و بێكەسی كوردان ڕوویدا. حكوومەت نەیكرد پیاوانی مەعقوولی كارلەدەستهاتوو بنێرێت و بیكوژێنێتەوە. هێنای پیاوێكی بێنفوزی بێئیعتیباری وەكو مەلا تاهیری خەتێی خەڵكی ڕەواندز - كاتب دووەمی مەحكەمەی ناردە لای مەلا مستەفا، بەشپرزەیی گەڕاوە، سێ جار ئەو پیاوەیان نارد. لە پاشان پووشۆی كوڕی سەید تەها و نوری باویل ئاغایان ناردە كنی، ئەویش وەنەبوون ئیعتیبارێكیان هەبێ و قسەڕەوابن، كە بتوانن ئیش بەرهەم بكەن. شەش جار، نووری هاتووچۆی كرد، بێسوود بوو. لە پاشان نووری یەكی مانگی كانوونی یەكەم (1943) هاتە بەخدا.
ڕۆژی 10 ی مانگی كانوونی یەكەم (1943) شێخ ئەحمەدیان لە حللەوە هێنایە بەخدا. تەكلیفیان لێكرد. شێخ ئەحمەد، خالدی كوڕی خۆی ناردە لای مەلا مستەفای برای و قاقەزی بۆ نووسی و چەند گەورەیەكی دیكەش قاقەزیان پێدا. شێخ خالد و موعاونێكی شورتە هەستان چوون لەدوای چەند ڕۆژێك لە بارزان مانەوەیان. لەم دەمەدا وەزارەتی عیراق تەبدیلاتێكی تێكەوت عومەر نەزمی بەگ – كوردی كفری كرا بە وەزیری داخلییە و ماجد بەگ مستەفا كرا بە وەزیری بیلا وەزارەت و ئەمین زەكی بەگ كرا بە ئەعیان. بۆ تەشەبوس و دامەزراندنەوەی بارزان ماجد بەگ تەعەهودی كرد.
بەڵام لەم دەمانەدا لە عاسیمە و شارەكانی كوردستاندا بەیاننامە بڵاوكرانەوە لە لایەنی زەعامەتی عولیای كوردانەوە، حكومەت بۆ ئەمەكەوتە تەقەلاوە، لەپاش ئەوە بوو وەزارەت تەبەدولاتی تێكەوت.
لە ڕۆژانی دوامینی مانگدا شێخ خالد لە بارزان گەڕاوە. ماجد بانگیكردە لای خۆی. نوری باویل و رەئیس ئەوەل عزەت بەگ كوردی عمادی لەگەڵ ناردنە (حللە) و چاویان بە شێخ ئەحمەد كەوتوو گەڕانەوە بەخدا. هەتا ڕۆژی 31 ی كانوونی یەكەم مەسەئەلە لە موزاكەرە دابوو. ڕۆژی 31 نوری باویل و سمكۆی كوڕیان بۆ ڕەواندز ناردەوە، بۆ سبەینێ ماجد بەگ و عزەت بەگ و سەید عەزیز مولازم ئەوەل كوڕی سەید عەبدوڵڵا ئەفەندی ڕوو بە كوردستان چوون و موقەدەم ئەمین ڕەواندزیشیان برد.
بەڵێ ئەو هەموو هەرا و كێشەی كورد هەرجۆرێك بێ لە دڵی مندا كاریگەر و بە ئێش و ژان و ئازاربوو. هەردەمە لێوردبوونەوەیەكی بۆ من بارگرانێكی دەرد و ئەزیەتم بوو. بۆچی دەبێ كورد لەمەدا بێدەنگ بوونایە و زوو نەكەوتبانایە نێوانی مەلا مستەفا و حكومەتەوە و نەیان هێشتایە كار بگاتە ئەم پایەیە.
لە سەرەتای مانگی كانوونی دووەم (1944) دا ماجد مستەفا، كە ببوو بە وەزیری بێوەزارەت چووە كوردستان و چووبووە كەركوك و هەولێر و موسڵ و چووبووە ڕەواندز و لەگەڵ مەلا مستەفای بارزان ڕێككەوتن. ئێمە لە بەخدا بیستمانەوە، كە هەرای بارزان دوایی پێدرا و نزیك سەد تەن گەنم و جۆش درا بە ئەهالی بارزان، بەڵام ڕاستییەكەی لە ئێمە نادیاربوو.
دەنگەدەنگی بەخدا هەر ڕۆژە ڕەنگێك بوو، هەردەمە ئاوازەیەكی دەداوە، ڕاستەقینەكەی هیچ ئاشكرانەبوو. ڕۆژی 12 ی كانوونی دووەم 1944 ماجد بەگ لە كوردستانەوە گەڕاوە بەخدا. وامانزانی لە مەجلیس وزەرادا ببوو بە هەرا و مامەلەتەكانی ماجد پەسند نەدەكرا و لەوە پتر هیچ چتێكمان بۆ دیار نەبوو، كە بزانین دوامینی مەجلس لەسەرچی بڕاوەتەوە. هێندێك ئەفسەرەكانم دین، كە لە مەیدان گەڕابوونەوە، ئەوانیش هەر دەیانگوت زۆر بە باشی هەرا دواییهات، بەڵام چ باشێك؟
من لەم دەردەدا دەكوڵام و لەنێو جەرگی خۆمدا دەبرژام، كە ئێمە بۆچ وا تووشی زوڵم و ئیستیبداد بووین. لە هەر لایەك بكوژرێ هەر كوڕە كوردی بێكەس و بێپشتیوانە. خۆبەخۆمان بەكوشت دەدەن. من لەنێو ئاگری پەنهانی ئەم دەردەدا دەسووتێم لە ناكاو ڕۆژی 8 ی كانوومی دووەم (1944) دوو قاقەزی لەسەریەك لە عەبدولڕەحمان (گیو)ی برام وەرگرت، كە (ڕ. ن.) جاسووسی ئیستخباراتی هەولێر ئیخبارێكی دوورودرێژی لێداوەتە دایرەی شورتە و هەڵیانچنیوە.
ڕۆژی بیست و نۆی كانوونی دووەم (1944) تەلەگرافی ئامر فەوجی ڕەواندزم دی، لە وەزارەتی دیفاعی خوازتبوو ئیزن لە مەلا مستەفای بارزان وەربگیرێ بۆ ئەوەی ڕێگای ڕەواندز و مێرگەسۆر چاكبكرێتەوە.

* بۆ زانیاری زێتر بڕوانە: مسعود البارزانی، الحركه‌ التحرریة‌ الكردیة‌، ثورة بارزان 1943-1945 اب 1986.