دوای دروستبوونی دەوڵەتی عێراق و بەزۆر لكاندنی باشووری كوردستان بەو وڵاتەوە، كە دەكاتە سەردەمی مەلەكی، هەر لە یەكەم خولی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق (پەرلەمان)ەوە، لە ساڵی 1925، گرفتی پەروەردە و خوێندن بە زمانی كوردی لە شارەكانی كوردستان یەكێك بوو لە تەوەرە سەرەكییەكانی پەیوەست بەكورد و پەرلەمانتارە كوردەكان كاریان بۆ كردنەوەی قوتابخانە لە شارەكانی كوردستان كردووە.
لە سەرەتای دروستبوونی دەوڵەتی عێراقەوە، شارەكانی كوردستان جیاوازییان پێ كراوە و پشتگوێ خراون بە بەراورد بە شارەكانی عێراق، بۆ نموونە لە تەرخانكردنی بودجەی گشتیی (لیواكان - پارێزگەكان) كە داهاتی لیواكە خۆیەتی، ڕێژەی تەرخانكراو بۆ بواری خوێندن و پەروەردە بەم شێوەیە بووە: سلێمانی 1%، هەولێر 2.5%، لە كاتێكدا بۆ لیوای بەغدا 38% و كەربەلا 18%.
ئەم پشتگوێخستنە ساڵ دوای ساڵ زیاتر بووە، تا وای لێ هاتووە لە 1930 ڕەوشی پەروەردە و خوێندن لە كوردستان وێران بوو، لە هەموو شارەكانی كوردستان تەنها (41) قوتابخانە هەبوو.
لەو سەردەمەدا پەرلەمانتارانی كورد لە یەكەم خولی پەرلەماندا ساڵی 1925 هاتوونەتە دەنگ، لەوانەش هەردوو پەرلەمانتاری شاری هەولێر ئیبراهیم یوسف و ئیسماعیل بەگی ڕواندزی، كە دوو كەسایەتیی بێ‌ وێنە بوون لە داواكردنی مافەكانی خەڵكی هەولێر و پشتگیری و پشتیوانیكردنیان لە گەشەپێدانی بواری خوێندن.

لیوای هەولێر و كێشە گەورەكە
ئیبراهیم یوسف لە بەدواداچوونێكدا و پاشان لە داواكارییەكدا كە بۆ وەزارەتی مەعاریفی عێراقی بەرز كردووەتەوە و لە دانیشتنی 25ی شوباتی 1926ی ئەنجوومەنی نوێنەران خوێندوویەتییەوە، دەڵێ “داواكارم قوتابخانەیەكی تایبەت بە كچان لە هەولێر بكرێتەوە، چونكە بەپێی ستانداری وەزارەتەكەتان، هەموو لیوایەكی عێراق دەبێت 19 قوتابخانەی تێدا بێت، بەپێی دوا ئامارتان (263) قوتابخانە لە عێراق هەن، واتە لیوای هەولێریش وەك لیواكانی دیكە، 19 قوتابخانەی بەردەكەوێت، ئێستە هەموو لیوای هەولێر بە قەزا و ناحیەكانییەوە تەنها 6 قوتابخانەی هەیە، بەكەموكورتییەكی زۆرەوە.
لەو سەردەمەدا یەكێك لە ناسراوترین پەرلەمانتارانی عێراق ناوی مزاحم پاچەچی بووە، نوێنەری لیوای حیللە بوو، پشتگیریی داواكەی نوێنەرانی هەولێری كرد، هەروەها نوێنەری لیوای مووسڵ بە ناوی سابت عەبدولنور و نوێنەری بەغدا بەناوی ئەحمەد ئەلداود و نوێنەری دیوانییە بەناوی ڕەشید ئەلخەتابیش پشتگیرییان لە داواكە كردبوو، بۆیە ڕەوانەی حكوومەتی عێراق كرا.
لە هەمان كاتدا نوێنەرێكی تری لیوای هەولێر بەناوی ئیسماعیل بەگی ڕواندزی داوایەكی ئاراستەی سەرۆكایەتیی پەرلەمان كرد بۆ ئەوەی قوتابخانەیەكی ناوەندی لە هەولێر بكەنەوە، هەرچەندە داواكە پشتگیریی زۆر پەرلەمانتاری هەبووە، بەڵام كاتێك ئاراستەی حكوومەت كرا، وەڵامی بەڕێوەبەری مەعاریفی گشتی كە ناوی ساتع ئەلحەسری بوو و دواتر بووە وەزیر، بەدڵی هەولێرییەكان نەبوو، چونكە ڕای گەیاند، ئاستی خوێندن لە لیوای هەولێر نەگەیشتووەتە ئەوەی كە قوتابخانەی ناوەندیی بۆ بكرێتەوە، چونكە قوتابی پێویستی نییە و تەنها (8) قوتابیی هەیە، ئەمەش لە ستانداردی وەزارەتی مەعاریف كەمترە.
هەرچەندە ئیسماعیل بەگی ڕواندزی ڕەتی كردەوە ئەو ژمارەیە ڕاست بێت و گوتبووی تەنها لەناو شاری هەولێر قوتابخانەیەك و لە شارۆچكەی كۆیەش قوتابخانەیەك هەیە، بەهەردوو قوتابخانەكە 17 دەرچوویان هەیە و قوتابیی ناوەندین، بەڵام بەشێكیان بەهۆی هەژارییەوە وازیان هێناوە و توانای ئەوەیان نییە بۆ خوێندن بچنە لیواكانی تر، بەڵام ئەگەر لە لیوای هەولێر قوتابخانەی ناوەندی هەبێت، ئەوە بەدڵنیایییەوە 17 قوتابییەكە ئامادەن بخوێنن.
ئیسماعیل بەگی ڕواندزیی پەرلەمانتار، نەك تەنیا بۆ مەركەزی شاری هەولێر داوای كردنەوەی قوتابخانەی كردبوو، بەڵكو لە داوایەكی دیكەشدا، داوای كردنەوەی قوتابخانەیەكی سەرەتاییی بۆ شارۆچكەی (ڕواندز)ی زێدی خۆی دەكات و لە داواكەیدا، وەسفێكی ئێجگار مەزنی شاری ڕواندز دەكات لە ڕووی مێژوو و ڕووناكبیری و سیاسی و سەروەرییەكانی، كە یەكێكە لە شارە دێرینەكانی كوردستان و چەند خانەوادەی خوێندەوار و ڕووناكبیری هەیە، بۆیە كردنەوەی قوتابخانەیەكی سەرەتاییی لەو شارۆچكەیە بەپێویست زانیوە و بە ڕەسمی داوای كردووە.
تەنانەت لە دانیشتنی (23)ی خولی یەكەمی پەرلەمانی عێراق لە 2ی ئاداری 1926، ئیسماعیل ڕواندزی بەپاڵپشتی چەند پەرلەمانتارێكی دیكەی كورد و عەرەب، وەزیری مەعاریفی ئەو كات ناچار دەكات ڕاستەوخۆ بڕیاری تەرخانكردنی بودجەیەك بدەن بۆ بواری خوێندن و پەروەردە لە دەڤەری ڕواندز.
بەڵام لەبەرئەوەی وەزیری مەعاریفی ئەوكاتی عێراق ساتع ئەلحسەری زۆر دژی نەتەوەی كورد بووە، تەنها چەند بڕیارێكی جێبەجێ كرد و خۆی لەوانەی تر دزییەوە، پێگەی ئەم وەزیرەش لە هەموو وەزیرەكانی تر بەهێزتر بووە، چونكە نزیك بووە لە شا فەیسەڵ شای عێراق.
ڕاپۆرتە ترسناكەكە لەسەر هەولێر
بابەتی بواری خوێندن و پەروەردە لە بیستەكاندا زۆر گەرم بووە، لە زۆربەی دانیشتنەكانی پەرلەمان تەوەری سەرەكیی دانیشتنەكان بووە، لە دانیشتنی 16ی ئایاری 1927، پەرلەمانتاری كەركووك نەشئەت ئیبراهیم ڕاپۆرتێكی ترسناك لەسەر ڕەوشی خوێندن لە لیوای هەولێر پێشكێش دەكات كە هەموو پەرلەمانتاران شۆك دەبن، لە ڕاپۆرتەكەدا هاتووە “لە لیوای هەولێر ساڵانە 30-40 قوتابی لە سەرەتایی دەردەچن بۆ ناوەندی، بەڵام لەمساڵدا لە كۆی ئەو 30 قوتابخانەیەی لە هەولێر هەن، 800 قوتابی بەشداریی تاقیكردنەوەكانی كۆتاییی ساڵیان كرد بۆ ئەوەی دەربچن بۆ ناوەندی، بەڵام لەبەرئەوەی وەزارەتی مەعاریف بودجەی پێویستی بۆ لیوای هەولێر تەرخان نەكردووە و كەموكوڕیی زۆر هەیە و قوتابخانەی ناوەندی كەمە، بە فەرمانی وەزارەتی مەعاریف تەنیا 200 قوتابی دەرچوێنراون بۆ قۆناغی ناوەندی، ئەمەش ناهەقییەكە دەرهەق بە قوتابیانی هەولێر كە لە كۆی 800 قوتابی، 600 قوتابی لە خوێندنی ناوەندی بێبەش كراون”.
ئەم پەرلەمانتارەی كەركووك، ڕاشكاوانە قسەی كردووە و گوتوویەتی وەزارەتی مەعاریف دەڵێ هەولێر ژمارەی قوتابیی سەرەتاییی كەمە بۆیە ناوەندی ناكەنەوە، ئەدی ئێستە دەڵێن چی كە 800 قوتابی هەن و قوتابخانەی ناوەندییان نییە.
هەر لەو دانیشتنەدا پەرلەمانتاری هەولێر ئیبراهیم یوسف بەتووڕەیییەوە لەسەر سەكۆی هۆڵی پەرلەمان گوتبووی “بەداخەوە لیوا كوردنشینەكان هیچ پۆلێكی ناوەندییان تێدا نییە، ئەوە چەند ساڵێكە وەزارەتی مەعاریف بەڵێن دەدات و نایباتە سەر، لە كاتێكدا پێشتر بەڵێنی كردنەوەی پۆلی ناوەندی و قوتابخانەی تایبەت بە كچانی داوە، كەچی هیچی جێبەجێ نەكردووە، چونكە ناكرێت لە لیوایەكی وەكو هەولێر تەنیا 7 قوتابخانە هەبێت، لە كاتێكدا لە لیوای تر 70-80 قوتابخانە هەن، ئەمەش ناعەدالەتییەكی ڕوونە”.
لە دوای ئیبراهیم یوسف، جارێكی تر ئیسماعیل ڕواندزی پەرلەمانتارە بوێرەكەی هەولێر، بەتوندی وەڵامی وەزیری مەعاریفی داوەتەوە و هەموو ئەو پاساوانەی ڕەت كردووەتەوە كە گوایە بودجەی پێویست نییە بۆ كردنەوەی قوتابخانەی ناوەندی و قوتابخانەی كچان لە هەولێر.
بەم شێوەیە تا تەواوبوونی ئەم خولەی پەرلەمانی عێراق كە یەكەم خول بوو، كێشەی خوێندن و پەروەردە لە شارەكانی كوردستان هەر بەردەوام بوو.

دیمەنێکی کۆبوونەوەی یەکەم پەرلەمانی عێراق لە ساڵی ١٩٢٥

ئیبراهیم یوسف ئەربیلی

ئیسماعیل  بەگی رواندزی